منشا شیر و ببر ایرانی
نویسنده:پویا جفاکش
ایران به گونه ای سرزمین گربه سانان بوده است.این سرزمین اقلیم 10گونه گربه سان بوده که از این جهت در میان کشورها فقط هند میتواند با آن رقابت کند.با این حال دو گونه گربه سان ایرانی که بیش از بقیه شهرت افسانه ای دارند دقیقا همان هایی اند که دیگر در کشور وجود ندارند یعنی شیر و ببر.
شیر بیش از هر چهارپای دیگری در تاریخ الهامبخش انسانها بوده است.او یک حیوان سلطنتی است.چنانکه نام پهلوی او یعنی "شر"(ریشه ی "شیر" فارسی) از کلمه ی آکدی "شار" به معنی شاه می آید.شهرت ببر در ایران و دیگر کشورها حتی چین و هند تحت الشعاع شهرت شیر بوده اما در سالهای اخیر با توجه به هرچه تنهاتر شدن انسانها و نیز دموکراتیکتر شدن جوامع،ببر به عنوان حیوانی تکرو و درنده(بدون داشتن زندگی اجتماعی شیر و یال سلطنتی شیر نر) محبوبیت زیادی را متوجه خود کرده است.در شبکه های اجتماعی فارسی زبان، علاقه ی زیادی به بازگرداندن شیر پارسی و ببر کاسپین به کشور ابراز میشود.نظر به این مسئله بد ندیدم مقاله ای درباره ی منشا و زمان ورود این دو گربه سان اسطوره ای به ایران از دید بیولوژیستها تدارک ببینم که در اینجا از نظرتان میگذرد:
الف)شیر:
شیر ایرانی به زیرگونه ای از شیرها به نام شیر آسیایی یا شیر هندی تعلق دارد که نام علمی آن "پانترا لئو پرسیکا"(به معنی شیر پارسی) است.این زیرگونه را گاها به سه نژاد شیر ایران،شیر هندی و شیر عربی تقسیم میکنند.شیرهای قاره ی اروپا در دوره ی تاریخی را هم برخی به این سه دسته اضافه کرده و برخی به نام زیرگونه ی جداگانه ی شیر اروپایی میخوانند و برخی هم احتمال داده اند آنها اعقاب شیر غار باشند.زیرگونه ی شیر پارسی امروز تنها در بیشه ی "گیر" هند یافت میشود و در سایر نواحی در اثر تغییرات اقلیمی و توسعه ی بشر از بین رفته است.
تصویر شیر در سنگنگاره های العلی در عربستان
نکته ی مهم این است که اجداد تمام گربه سانان بزرگ(شیرها،ببرها و پلنگها) در افریقا زندگی میکرده اند.اولین گربه سان شیر مانند در حدود 1.8میلیون سال قبل میزیسته و فسیل او در تانزانیا یافت شده است.بین 800هزار تا 100هزار سال قبل،شیرها از افریقا به قاره های دیگر(آسیا،اروپا،امریکا) کوچیدند.در آن زمان هیچ پستانداری در جهان به اندازه ی شیر گسترش جغرافیایی نداشته است.شیر غار، شیر امریکایی،شیر سیلان (سریلانکا) و شیر توسکانی ازجمله معروفترین زیرگونه های شیر در این دوره هستند.تفاوت ژنتیکی شیر افریقایی امروزی با شیر غار در حدود 5درصد درحالیکه با شیر هندی در حدود1.1درصد است(این تفاوت نسبت به پلنگ13.8درصد و نسبت به ببر19.8درصد است).همین نشان میدهد که شیرهای آسیایی امروزی در زمانی جدیدتر نسبت به شیرهای منقرض شده ی اروپا و امریکا و آسیا از شیر افریقایی جدا شده اند(1).
پراکنش برخی اقسام شیر در ماقبل تاریخ
زیرگونه ای از شیر به نام "پانترا لئو یونگی" که در دوران ماقبل تاریخ در چین و ژاپن میزیسته است.
به نظر میرسد شیرهای جدید آسیا و افریقا تفاوت بارزی با شیرهای پیشین داشته باشند.نگاره های انسان ها از شیر غار،این حیوان را فاقد یال انبوه نشان میدهند بطوریکه در بسیاری از نگاره ها تشخیص شیر نر از شیر ماده سخت است.برخی دانشمندان معتقدند در افریقا پس از مدتی شیرهای دارای یال پرپشت بیشتر توجه ماده ها را جلب کرده اند و از این رو ژن پر یالی غلبه کرده و به مرور زمان شیرهای افریقایی پریال شده اند.تحقیقات ژنتیکی درباره ی تاریخچه ی شیر امروزی این موضوع را تایید میکند.
تصویری که انسانهای نخستین از گله ای شیر بر دیوار غاری در فرانسه کشیده اند
شیر امریکایی و مقایسه ی آن با شیر افریقایی
تحقیقات دکتر "راس بارنت" و تیمش از دانشگاه دورهام بریتانیا نشان میدهد که شیر امروزی در 124000سال قبل در شرق و جنوب افریقا ظهور کرد.این شیر به زودی به دو نژاد تقسیم شد:نژاد شیر جنوب و شرق افریقا(که همین شیری است که معمولا در فیلمهای مستند میبینید) و نژاد شیر افریقای مرکزی و غربی.نژاد اخیر از شیر افریقای شرقی کوچکتر است و در گله های کوچکتری هم زندگی میکند.این شیر بیشترین پیوستگی ژنتیکی را با شیر آسیایی دارد.ظاهرا در 24هزار سال قبل،این نژاد از افریقا بیرون رفتند و به مرور در آسیا و اروپا پراکنده شدند که نژاد شیرهای هند از آنها است.در 5000سال قبل مهاجرت دیگری صورت گرفت که دامنه ی آن در شرق تا ایران کشیده شد(2).
پراکنش دو نژاد شیر در افریقای قدیم
ظاهر عمومی شیرهای کمیاب افریقای غربی و مرکزی
شیر هندی
پراکنش شیر مدرن در گذشته و امروز
در این تحقیقات،شیر منقرض شده ی بربری(اطلس) در افریقای شمالی هم از نظر نژادی مرتبط با شیرهای غرب و مرکز افریقا معرفی شده است.شیر اطلس به خاطر یال و کوپال باشکوهش شهرت داشته است.معمولا آنها را بزرگترین شیرهای عصر جدید میشناختند.گفته شده نمونه ای از آنها به وزن 249کیلوگرم در سودان شکار شده بود.با این حال بعضی دانشمندان در این که این شیر از شیر افریقای شرقی بزرگتر بوده تردید دارند.امروزه بزرگترین شیر،شیر پارک ملی کروگر افریقای جنوبی است که نر آن به طور متوسط 188کیلوگرم وزن دارد.وزن شیر نر پارک گیر هند به طور متوسط 176کیلوگرم است.
شیر بربری(اطلس)
ممکن است دومین مهاجرت شیرهای امروزین به خارج افریقا توسط نژادی بسیار نزدیک به شیر بربری صورت گرفته باشد.چون در بعضی تصاویر آشوری از شکار شیرها هیبت آنها بسیار چشمگیر است. محتمل میدانم که موج مهاجرت اخیر در ایران با شیرهای کم یال مهاجرت نخست ترکیب شده باشند.
شکار شیر در نقشمایه ی آشوری
یکی از معروفترین آثار باستانی هنری بین النهرین از شیر بر جلد یک کتاب
ب)ببر:
جد ببر و پلنگ برفی یک حیوان بوده است.با توجه به این که هر دو گونه منحصرا آسیاییند پس جدا شدن ببرها در آسیا اتفاق افتاده است.دو نظریه ی رقیب در اینباره وجود داشته است:یکی این که ببر در حدود منچوری یا سیبری شرقی ظهور کرده و از آنجا به نواحی جنوبی و غربی کوچیده است.دیگر این که ببر در چین جنوبی یا در ساندربان هند ظهور کرده است.نظریه ی اول نقطه ضعف بزرگی دارد و آن این که بدن راهراه ببر نشان میدهد او احتمالا در جنگلهای گرمسیری ظاهر امروزیش را یافته است(3).
در تضاد این دو نظریه وقتی ساندربان را خاستگاه در نظر بگیریم نکته ی طنزآمیزی هست و آن این که ناحیه ی منچوری و روسیه ی شرقی محل زندگی ببر سیبری(آمور) است که در حیات وحش تا 190کیلوگرم و در اسارت(با وضع تغذیه و استراحت مناسب) تا 300کیلوگرم وزن می یابد و در عمل بزرگترین گربه سان امروزی است درحالیکه ببر ساندربان(در هند و بنگلادش) کوچکترین ببرها است و نر آن در حدود 100کیلوگرم و ماده ی آن در حدود 70کیلوگرم وزن دارند.ببر ساندربان البته نوعی ببر بنگال است و بزرگترین ببر در حیات وحش هم باز نوعی ببر بنگال ساکن پارک چیتوان نپال است که نر آن به طور متوسط 195کیلوگرم وزن دارد.
نبرد شیر و ببر در آسیای قدیم
سنت پترزبورگ تایمز در شماره ی 8می 1952 از ببرهای دامنه ی هیمالیا و خاطره ی شیرهای آنجا و یک گزارش از قتل ببری به دست شیر در آن ناحیه میگوید
یک تحقیق ژنتیکی جدید خاستگاه ببرها و ازجمله ببر خزر را روشن کرده است.حالا روشن است که چین جنوبی خاستگاه ببرها است.اولین ببرهای خزر در حدود 10هزار سال قبل در استان "گانسو" چین ظاهر شده اند.ببر سیبری و ببر خزر بسیار به هم نزدیکند.جد مشترک آنها به دو شاخه تقسیم شده که یک شاخه (ببر سیبری) به شرق(شمال شرقی چین و روسیه ی شرقی) رفته و شاخه ی دیگر(ببر خزر)به غرب(آسیای مرکزی و ایران و ترکیه و قفقاز) رفته است.نزدیکترین زیرگونه ی دیگر ببر به این دو،ببر هندوچینی است.این تحقیق همچنین مشخص کرده که ببرها بین 12هزار تا 6هزار سال پیش در هند منتشر شده اند(4).
پراکنش ببرها در جهان در گذشته و حال
پینوشتها:
1-“ PANTHERA LEO: A SPECIES ACCOUNT”: ALERT: 13th October2017
2-“Modern lions' origin revealed by genetic analysis”: By Matt Walker: BBC Nature:2 April 2014
3-“TIGER’S ORIGIN”: weblog of TIGERS AND OTHER WILD CATS
4-“Mitochondrial Phylogeography Illuminates the Origin of the Extinct Caspian Tiger and Its Relationship to the Amur Tiger”: Carlos A. Driscoll, Nobuyuki Yamaguchi, Gila Kahila Bar-Gal, Alfred L. Roca, Shujin Luo, David W. Macdonald, and Stephen J. O'Brien-Björn Brembs, Editor: PLoS ONE: Published online 2009 Jan 14
شاید این مطالب هم برای شما جالب باشد: